Ένα βροχερό χειμωνιάτικο πρωινό πριν από τρία χρόνια, μπήκα στο εργαστήριο του αείμνηστου Αντώνη Δεστέφανη στη Ραφήνα και στη συζήτηση που ακολούθησε κυριάρχησε ο τίτλος του σημερινού άρθρου. Ήταν χαρακτηριστικός ο τρόπος που με είχε κοιτάξει τότε, φέρνοντας το τσιγάρο στο στόμα του ανάμεσα στα κιτρινισμένα δάχτυλα από την νικοτίνη και εκπνέοντας τον καπνό από τη μύτη: «να ξεκινήσουμε από το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό πρώτα». Ήξερε ότι είχα σπουδάσει έξω την προπονητική της κυνηγετικής σκοποβολής για σκοπευτές και κυνηγούς και ήταν σαφές ότι ήθελε να αναπτύξουμε ένα θέμα διαφορετικού επιπέδου από τα συνήθη που συζητούσε.
Οι περισσότεροι σκοπευτές και κυνηγοί έχουν δημιουργήσει μέσα στο μυαλό τους, την εντύπωση ότι κατά ένα περίεργο τρόπο η σκοποβολή με το κυνηγετικό όπλο είναι πολύπλοκη και δύσκολη. Σε τέτοιο σημείο μάλιστα, που να μην πιστεύουν ότι είναι δυνατό να πυροβολούν με τον ίδιο τρόπο που κάνουν άλλα, πολύπλοκα πράγματα στην καθημερινή τους ζωή.
Πάρε απλά κάτι που χρειάζεται επιδεξιότητα και κίνηση και σπάσε το σε μικρά ισομεγέθη κομμάτια, περιγράφοντας βήμα προς βήμα το κάθε σημείο και την παραμικρή λεπτομέρεια που το απαρτίζει. Σαν να σου είχαν πει να φτιάξεις κάτι που θα μπει στο πρόγραμμα ενός Η/Υ. Απόδειξε στον εαυτό σου ότι μπορείς να προσεγγίσεις το οτιδήποτε από αυτά που κάνεις καθημερινά με τον ίδιο τρόπο που ο περισσότερος κόσμος προσεγγίζει την σκοποβολή. Θα διαπιστώσεις ότι όλα αυτά είναι μία περιττή σπαζοκεφαλιά που δεν την χρειάζεσαι. Αυτό που χρειάζεσαι είναι να σε βάλει ένας προπονητής μέσα στις βασικές αρχές της σκοποβολής με το κυνηγετικό όπλο ώστε να ξέρεις ότι οι ράγες που κινείσαι είναι σωστές. Τότε πάρε το όπλο σου και, με την επίβλεψή του, κάνε αυτό που σου έμαθε να κάνεις. Ένα σαφές παράδειγμα: Κάποιος, κάποτε, σε έμαθε με ποιο τρόπο να οδηγείς αυτοκίνητο. Δεν γεννήθηκες με ένα τιμόνι στο χέρι, ούτε φυσικά και με ένα όπλο στο χέρι. Μπαίνεις λοιπόν σε ένα αυτοκίνητο και οδηγείς. Το βέβαιο είναι ότι οδήγηση ονομάζεται μία πολύπλοκη διαδικασία που εμπεριέχει έντονα στοιχεία ετοιμότητας, εστίασης και νοητικής επανατροφοδότησης (γνωστό με τον όρο feedback). Βρίσκεσαι σε ένα δρόμο με πολλά αυτοκίνητα και πυκνή κίνηση. Είσαι ανοικτός και έτοιμος σε όλες τις εισερχόμενες πληροφορίες που έρχονται συνεχώς στο μυαλό σου, όπως π.χ. η ταχύτητα, η διεύθυνση, η αντίθετη κίνηση, τα φωτεινά σήματα, η κίνηση πίσω σου και δίπλα σου. Όλα αυτά ενώ είναι πιθανόν να έχεις και μία συζήτηση με τον φίλο σου που κάθεται στη θέση του συνοδηγού. Συνεχώς όμως παρακολουθείς όλα αυτά, αλλάζοντας την εστίαση από τον καθρέφτη που ελέγχει την πίσω κίνηση στο ταμπλό με τα όργανα, στο πλάι, κ.λ.π. Δεν συγκεντρώνεσαι σε ένα και μόνο πράγμα. Όταν κάτι απαιτεί προσοχή ή δράση, όπως κάποιος που αλλάζει απότομα λωρίδα μπροστά, η εστίασή σου αυτομάτως φεύγει από οτιδήποτε άλλο και ασχολείται με το πώς να αποφύγει μία δυσάρεστη κατάσταση με αυτόν. Μάλιστα η εστίασή σου σε αυτόν στενεύει τόσο, που γίνεται συγκέντρωση εκεί. Τότε είναι που λαμβάνεις τα νοητικά ερεθίσματα της επανατροφοδότησης για το πώς να χειριστείς την κατάσταση. Λειτουργείς με βάση την αντίληψή σου και με το τι σου λένε τα ερεθίσματα της επανατροφοδότησης ώστε να ενεργήσεις κάνοντας το καλύτερο. Ακριβώς έτσι μπορεί και κάποιος να πυροβολήσει με το όπλο του σωστά.
Μόλις αναλύσαμε ένα μικρό μέρος των λειτουργιών του υποσυνείδητου στην οδήγηση που όλοι κάνουμε και που θα μπορούσαμε να κάνουμε και όταν πυροβολούμε. Αντιθέτως, ξέρετε τι κάνουμε; Κάνουμε οτιδήποτε έχει σχέση με το συνειδητό σε μία υποσυνείδητη δραστηριότητα. Φέρτε στο μυαλό σας την ακόλουθη περίπτωση, που σε όλους – είμαι σίγουρος – έχει συμβεί μία ή πολλές φορές. Βρίσκεστε στο καρτέρι ή στον βατήρα του σκοπευτηρίου και πρόκειται να ρίξετε σε ένα στόχο γνωστό και εύκολο. Αυτομάτως μπαίνει σαν αστραπή στο μυαλό η σκέψη: «ωραία, να ένας εύκολος στόχος που δεν πρόκειται να αστοχήσω με τίποτα». Ακολούθως δεν εστιάζετε στον στόχο, κοιτάτε την ακίδα, κατευθύνετε το όπλο σκεπτόμενοι ότι εκεί είναι η σίγουρη βολή, πατάτε την σκανδάλη μία, δύο φορές και ο στόχος απομακρύνεται αλώβητος, κοροϊδεύοντας εσάς και τις σκέψεις σας. Αυτό είναι ένα ιδανικό παράδειγμα για το τι κάνει το συνειδητό μυαλό, αυτό που μεταπηδά από τις λειτουργίες του υποσυνείδητου, σε καταστάσεις, σκέψεις συνειδητής προσοχής.
Θυμάμαι δίδασκα σε ένα σεμινάριο στον σκοπευτικό σύλλογο Χίου, όταν με ρώτησε ένας νεαρός σκοπευτής και κυνηγός: «Πείτε μας εσείς πώς ντουφεκίζετε». Χαμογέλασα και γυρνώντας προς όλους, είπα: «Είναι το ίδιο, όπως όταν μελετάς έναν οδικό χάρτη και ξέρεις όλες τις εξόδους και τις στροφές μιας πόλης, όπως εσείς στη δική σας. Δεν χρειάζεται να κοιτάς τον χάρτη συνέχεια την ώρα που οδηγείς. Όταν γνωρίζεις επακριβώς πού θέλεις να πας και πώς να πας στον ακριβή προορισμό σου, το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να έχεις τα μάτια σου και το μυαλό σου ανοικτά. Επεξεργάζομαι οπτικές αναφορές, παρά σκέψεις, που έχουν συνταχθεί με λέξεις. Συμπερασματικά σας λέω ότι έχω εκπαιδευτεί να ακολουθώ τις οπτικές μου αναφορές, κάτι σαν ένα σχέδιο, που το βλέπω την στιγμή που πυροβολώ, χωρίς να το σκέπτομαι. Ποτέ δεν προσπαθώ να αναλύσω την στιγμή της δράσης. Δεν υπάρχει πιο εποικοδομητική εικόνα για τον ομιλητή να βλέπει τα πρόσωπα του ακροατηρίου μετά από μία προσωπική απάντηση που μπορεί να δώσει. Πάντα θυμάμαι τα πρόσωπα κάποιων όταν τους φέρνω μπροστά σε μία αναπάντεχη αλήθεια.
Σε όλα τα σκοπευτικά αθλήματα του κυνηγετικού όπλου απαιτείται υψηλή πιστότητα αντίδρασης σε δραματικά μικρό χρόνο. Επιβάλλεται λοιπόν να είσαι πάντα ενήμερος για όλα τα πιθανά εισερχόμενα στοιχεία. Σε μία πούλα (ένας γύρος των 25 βολών) στο skeet, τα μάτια σου θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους πολλά πράγματα. Η σκοποβολή του κυνηγετικού όπλου δεν είναι στατικός τύπος σκοποβολής, όπως αυτή του σταθερού στόχου, όπου ο σκοπευτής με την άνεσή του γνωρίζει ότι το μόνο πράγμα που έχει να κάνει είναι να διατηρήσει σταθερά τα σκοπευτικά του στον απέναντι σταθερό στόχο. Ο κινητός στόχος κατά βάση σε θέλει σε πλήρη ετοιμότητα, υπάρχουν πολλά σημεία μέσα στον χώρο που ρίχνεις, που πρέπει πρώτα να τα υπολογίσεις. Πρέπει να δώσεις προσοχή στο οτιδήποτε, στο κάθε τι, το οποίο μπορεί να επηρεάσει την προσπάθεια που πρόκειται να κάνεις. Προσέξτε ότι αναφέρομαι στην προσπάθεια και όχι στο αποτέλεσμα. Όλοι νοιάζονται για το αποτέλεσμα και κάνουν λάθη στην προσπάθεια. Αυτή είναι η γνώση και η εμπειρία. Να το δούμε αυτό στην οδήγηση για να γίνει κατανοητό απ’ όλους. Καθώς οδηγείτε σε έναν αυτοκινητόδρομο, σας προσπερνά κάποιος κάνοντας απότομους ελιγμούς. Αμέσως εστιάζετε σε αυτόν και είστε πολύ συγκεντρωμένοι στην συμπεριφορά του συγκεκριμένου αυτοκινήτου. Όταν το αυτοκίνητο απομακρυνθεί και τελικά βγει από την οπτική σου εικόνα, εσείς επιστρέφετε στην προηγούμενη κατάσταση της ηρεμίας, του ανοικτού μυαλού, για να αντιλαμβάνεστε το οτιδήποτε συμβαίνει γύρω σας. Όταν κάτι άλλο θέσει σε κίνδυνο την οδήγησή σας, όπως για παράδειγμα όταν πεταχτεί ξαφνικά μία μπάλα στον δρόμο, στιγμιαία στενεύετε την εστίασή σας και συγκεντρώνεστε κάνοντας την προσπάθεια για να την αποφύγετε. Από την γνώση και την εμπειρία που έχετε, ξέρετε πόσο γρήγορα μπορείτε να παρεκκλίνετε σωστά και με ποιο τρόπο να φρενάρετε, κόβοντας ταχύτητα για να την αποφύγετε. Δεν σκεφτήκατε καμία αντίδραση. Απλά το κάνατε. Να είστε σίγουροι ότι οι λειτουργίες του υποσυνείδητου σε ένα εκπαιδευμένο άτομο δεν είναι ποτέ λανθασμένες. Όταν περνάμε στην συνειδητή σκέψη, τότε χαλάει η συνταγή και πάνε όλα στράφι. Πολλοί σκοπευτές και κυνηγοί δεν γνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ του «κοιτάζω» και του «βλέπω». Το «βλέπω» είναι απλά βλέπω, χαζεύω κάτι που κινείται. Το «κοιτάζω» όμως είναι προσεκτική εστίαση, είναι μία ακριβής εστίαση πάνω στο αντικείμενο που μας ενδιαφέρει με επεξεργασία των λαμβανομένων πληροφοριών που παίρνουμε. Εδώ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή από σκοπευτές και κυνηγούς, οι οποίοι δεν έχουν εξασκηθεί στην ακριβή εστίαση. Πέφτουν στο λάθος της εναλλασσόμενης όρασης από στόχο σε στόχαστρο και στόχαστρο σε στόχο, καθώς κινούνται με το όπλο επωμισμένο. Εκεί δεν έχουμε εστίαση ακριβείας, έχουμε μια τμηματική οπτική αντίληψη, που από την πίεση του μικρού χρόνου, τείνει να γίνει σπασμωδική. Η αποτυχία της βολής είναι κάτι παραπάνω από βέβαιη.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι από την στιγμή της εμφάνισης του στόχου (πουλί ή δίσκος) μέσα στο οπτικό μας πεδίο, όλα θα πρέπει να γίνουν σε μία αυτοματοποιημένη διαδικασία. Καμία σκέψη δεν επιτρέπεται, διότι θα καταστρέψει τον αυτοματισμό. Τα μάτια έχουν μία κεντρική εστίαση πάνω στον στόχο που κινείται και τα χέρια βάζουν το όπλο στην τροχιά του. Εάν το μυαλό είναι άδειο, ήσυχο και χαλαρό, τότε η κίνηση των ματιών με τα χέρια γίνεται με θαυμαστό συγχρονισμό και αισθάνομαι αυτή την ακρίβεια που ήδη συντελείται. Τότε την στιγμή που πατιέται η σκανδάλη και πριν δουν τα μάτια μου το αποτέλεσμα, εγώ νιώθω ακριβώς ποιο θα είναι. Είναι το μεγαλείο της γνώσης, της εμπειρίας και της εφαρμογής των υποσυνείδητων λειτουργιών σε μία δραστηριότητα που δεν φανταζόμαστε ότι μπορεί να δουλεύουν.